Từ khi nắm quyền lực năm 1985, Gorbachev đã lao vào một chương trình cải cách đầy tham vọng, thể hiện ở hai khái niệm perestroika và glasnost, có nghĩa tái cơ cấu kinh tế/chính trị và mở cửa. Những hành động này gây ra sự phản kháng nghi ngờ từ phía những thành viên cứng rắn trong hệ thống Đảng Cộng sản. Những cuộc cải cách cũng tạo điều kiện cho một số lực lượng và phong trào mà Gorbachev không hề ngờ tới xuất hiện. Đặc biệt là sự kích động và phát triển của chủ nghĩa quốc gia từ phía những sắc tộc không Nga bên trong Liên bang Xô viết, làm nảy sinh những lo ngại về việc một số hay toàn bộ các nước cộng hoà sẽ tiến hành ly khai. Trong năm 1991, Liên Xô ở trong một tình trạng kinh tế khó khăn trầm trọng và một cuộc khủng hoảng chính trị. Có một sự thiếu hụt hầu như với mọi hàng hóa, và mọi người phải đứng xếp hàng thật dài để mua những sản phẩm cần thiết nhất.

Estonia, Latvia, Litva, và Gruzia đã đổi tên nước hoặc chính thức tuyên bố độc lập từ Liên Xô. Vào tháng giêng 1991, đã có một biến cố gọi là thảm sát Vilnius, dùng bạo lực đưa Litva trở lại liên bang Xô viết. Vào khoảng 1 tuần sau đó, ở Latvia cũng có một biến cố tương tự bởi lực lượng thân Xô viết địa phương dùng vũ lực định lật đổ chính quyền Latvia. Ngoài ra còn có những cuộc xung đột liên tục về quân sự ở Nagorno Karabakh và Nam Ossetia.

Liên bang Nga tuyên bố chủ quyền vào ngày 12 tháng 6 năm 1990 và sau đó giới hạn áp dụng luật Xô viết, đặc biệt các luật lệ liên hệ tới tài chính và kinh tế, trên lãnh thổ Nga.

Cuộc trưng cầu dân ý trên toàn Liên bang ngày 17 tháng 3 năm 1991 bị các nước Cộng hòa vùng Baltic và các nước cộng hòa Armenia, Gruzia, và Moldova tẩy chay, đa số công dân của tất cả các nước cộng hòa khác trong Liên bang đều thể hiện mong muốn gìn giữ Liên bang Xô viết. Sau nhiều cuộc đàm phán, tám trong số chín nước cộng hoà (ngoại trừ Ukraina) đã thông qua Hiệp ước Liên bang mới với một số điều kiện. Hiệp ước sẽ biến Liên bang Xô viết thành một liên bang của những nước cộng hòa độc lập với một vị tổng thống, chính sách đối ngoại và quân đội chung. Liên bang Nga, Kazakhstan, và Uzbekistan dự định sẽ ký kết hiệp ước tại Moskva ngày 20 tháng 8 năm 1991.